Η πρόοδος της τεχνολογίας στην εποχή της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης δεν περιορίζεται πλέον σε ρομποτικά μπράτσα που υποβοηθούν τον άνθρωπο. Περνά σε ένα νέο, πιο ριζικό στάδιο: αυτό της πλήρους εξάλειψης της ανθρώπινης παρουσίας από την παραγωγική διαδικασία. Τα λεγόμενα “σκοτεινά εργοστάσια”, όπως αποκαλούνται, λειτουργούν χωρίς φώτα, χωρίς θέρμανση, και κυρίως χωρίς ανθρώπους.
Είναι μονάδες παραγωγής που βασίζονται εξ ολοκλήρου σε αυτοματοποιημένα συστήματα και τεχνητή νοημοσύνη, δημιουργώντας ένα περιβάλλον στο οποίο η ανθρώπινη παρέμβαση είναι όχι απλώς περιορισμένη, αλλά πρακτικά περιττή. Οι υποστηρικτές τους τα παρουσιάζουν ως το μέλλον της βιομηχανίας – πιο αποτελεσματικό, πιο ασφαλές, πιο οικονομικό. Όμως πίσω από την άψογη τεχνική λειτουργία τους, αναδύονται ανησυχητικά κοινωνικά και ηθικά ερωτήματα που δύσκολα μπορούμε να αγνοήσουμε.
Η πρώτη και πιο εμφανής συνέπεια είναι η μαζική υποκατάσταση εργαζομένων από μηχανές. Ιδιαίτερα σε τομείς όπως η αυτοκινητοβιομηχανία, η μεταλλουργία ή η κατασκευή ηλεκτρονικών, όπου οι διαδικασίες είναι επαναλαμβανόμενες και προβλέψιμες, τα σκοτεινά εργοστάσια υπόσχονται σημαντική μείωση κόστους μέσω της ελαχιστοποίησης του εργατικού δυναμικού. Το τίμημα όμως είναι υψηλό: εκατοντάδες χιλιάδες εργαζόμενοι χαμηλής και μεσαίας ειδίκευσης ενδέχεται να βρεθούν εκτός αγοράς εργασίας, χωρίς άμεσα εναλλακτικές. Για πολλές περιοχές, ιδιαίτερα σε χώρες με ιστορικά βιομηχανικό χαρακτήρα, η μετατόπιση αυτή ισοδυναμεί με κοινωνική ερημοποίηση. Η ανεργία φέρνει φτώχεια, απελπισία και, συχνά, πολιτική και κοινωνική ριζοσπαστικοποίηση. Το εργοστάσιο, άλλοτε πηγή σταθερότητας και κοινωνικής ανέλιξης, μετατρέπεται σε κλειστό κύκλωμα αυτοματισμού στο οποίο ο άνθρωπος δεν έχει πια ρόλο.
Αναμφίβολα, δεν πρόκειται για πλήρη εξαφάνιση των αναγκών σε ανθρώπινο δυναμικό, αλλά για μετασχηματισμό. Εκεί όπου κάποτε χρειαζόταν ένας εργάτης γραμμής παραγωγής, σήμερα απαιτείται ένας μηχανικός ρομποτικής ή ένας ειδικός κυβερνοασφάλειας. Το πρόβλημα όμως είναι ότι αυτή η μετάβαση δεν είναι άμεσα εφικτή για όλους. Η εκπαίδευση και η εξειδίκευση δεν αποκτώνται από τη μία μέρα στην άλλη. Οι οικονομικά και κοινωνικά ευάλωτοι πληθυσμοί κινδυνεύουν να μείνουν πίσω, εντείνοντας το ήδη υπάρχον ψηφιακό χάσμα. Ανακύπτει εδώ ένα κρίσιμο ηθικό ερώτημα: ποιος είναι υπεύθυνος για αυτή τη μετάβαση; Πρέπει οι κυβερνήσεις να επενδύσουν σε μαζικά προγράμματα επανεκπαίδευσης; Έχουν οι επιχειρήσεις την ηθική υποχρέωση να εκπαιδεύσουν τους υπαλλήλους τους; Ή μήπως η ευθύνη μετατίθεται, άδικα, στον ίδιο τον εργαζόμενο που καλείται να “προσαρμοστεί” σε έναν κόσμο που αλλάζει χωρίς να του δίνει τα κατάλληλα εργαλεία;
Το τεχνολογικό οικοδόμημα των σκοτεινών εργοστασίων, όσο στιβαρό και αν φαίνεται, έχει και τα δικά του ρήγματα. Η πλήρης ψηφιοποίηση των διαδικασιών συνεπάγεται αυξημένους κινδύνους κυβερνοασφάλειας. Ένα εργοστάσιο χωρίς ανθρώπους, αν δεχτεί επίθεση, δεν έχει κάποιον παρόντα να το διακόψει ή να το προστατεύσει. Εξαρτάται από την “ευφυΐα” του λογισμικού και την πρόβλεψη των προγραμματιστών. Αυτό δεν είναι μόνο ένα τεχνικό πρόβλημα – είναι και πολιτικό. Ποιος διαχειρίζεται τα δεδομένα; Ποιος ελέγχει τους αλγορίθμους; Ποιος επιβλέπει τις τεχνολογικές υποδομές που πλέον παράγουν τα αγαθά μας; Σε έναν κόσμο όπου οι κρίσιμες παραγωγικές λειτουργίες βασίζονται σε σύνθετους κώδικες, η διαφάνεια και ο δημόσιος έλεγχος είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαίοι.
Πέρα από την υλική και τεχνική διάσταση, τα σκοτεινά εργοστάσια θέτουν επί τάπητος και ένα βαθύτερο φιλοσοφικό ερώτημα: ποιος είναι ο ρόλος του ανθρώπου σε μια οικονομία όπου η παραγωγή δεν τον χρειάζεται; Μήπως η τεχνολογία, που κάποτε εμφανίστηκε για να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τη σκληρή εργασία, καταλήγει τώρα να τον εκτοπίζει; Μπορεί μια κοινωνία να ευημερεί όταν η βασική της οικονομική δραστηριότητα είναι ανεξάρτητη από τον άνθρωπο; Κάποιοι μιλούν για έναν νέο ανθρωπισμό της τεχνολογίας – μια ανάγκη να ξαναθέσουμε στο επίκεντρο της καινοτομίας τον άνθρωπο και όχι το κέρδος. Διότι η πρόοδος δεν είναι ουδέτερη. Είναι προϊόν αξιών, επιλογών και –τελικά– κοινωνικών οραμάτων.
Τα σκοτεινά εργοστάσια ίσως παράγουν χωρίς φως, αλλά το μέλλον που προδιαγράφουν απαιτεί από εμάς να το φωτίσουμε με κρίση, σύνεση και κοινωνική ευθύνη.
