Στις ανώδυνες εκφράσεις της καθημερινής ζωής έχει καθιερωθεί πλέον η ρήση «Ποτέ μην αποδίδετε στην κακία αυτό που μπορεί να εξηγηθεί επαρκώς από την ηλιθιότητα», γνωστή ως Hanlon’s Razor. Παρά το ειρωνικό ύφος της, η φράση αυτή ενέχει μία βαθύτερη προειδοποίηση: οι καταστροφικές συνέπειες της ανθρώπινης βλακείας μπορεί να είναι ακόμη πιο απειλητικές για την κοινωνία από τη συνειδητή κακία ή την κακόβουλη συνωμοσία. Σε αυτό το ρεπορτάζ διερευνούμε πώς η μαζική διάχυση της βλακείας επηρεάζει τη δημόσια ζωή, στη βάση του δοκιμίου του Carlo Cipolla, και κατά πόσο ευθύνεται για ορισμένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα των καιρών μας.
Ο πρώτος νόμος της βλακείας που περιγράφει ο Cipolla διαπιστώνει την τάση όλων μας να υποτιμούμε σταθερά τον αριθμό των ηλίθιων ατόμων που συναντούμε. Παρότι θεωρούμε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι γύρω μας διαθέτουν στοιχειώδη λογική ή κοινή γνώση, ελάχιστες φορές φανταζόμαστε πόσο συχνά και απρόσμενα οι ψυχοφθόρες πράξεις των «ηλιθίων» εισβάλλουν στις ζωές μας. Ο φιλόσοφος Voltaire είχε διαπιστώσει ότι «η κοινή λογική δεν είναι τόσο κοινή», ενώ αποδίδεται στον Albert Einstein η φράση ότι «δύο πράγματα είναι άπειρα: το σύμπαν και η ανθρώπινη βλακεία – και δεν είμαι σίγουρος για το σύμπαν». Αυτά τα ιστορικά παραδείγματα συνιστούν προάγγελο της ανησυχίας του Cipolla, ο οποίος τονίζει ότι το πραγματικό βάθος του προβλήματος παραμένει αθέατο για τη συλλογική συνείδηση.
Στο πλαίσιο του δεύτερου νόμου του, ο Cipolla επισημαίνει ότι η πιθανότητα ένα άτομο να είναι ηλίθιο είναι τελείως ανεξάρτητη από κάθε άλλο χαρακτηριστικό, κοινωνικό ή οικονομικό. Με απλά λόγια, δεν υπάρχει κανένα «καταφύγιο»: η βλακεία συναντάται εξίσου σε πλούσιους και φτωχούς, ανώτατους στελέχη και ανέργους, άνδρες και γυναίκες, νέους και ηλικιωμένους. Συνεπώς, ακόμα κι αν κάποιος μετακομίσει σε απομακρυσμένα χωριά ή επιλέξει ελίτ κοινωνικούς κύκλους, δεν αποκλείεται ποτέ να έρθει αντιμέτωπος με τεράστιες ζημιές εξαιτίας ηλιθίων συμπεριφορών. Η αποκάλυψη αυτή ακυρώνει κάθε αίσθηση ασφάλειας που πηγάζει από το περιβάλλον ή την «κοινωνική θέση» του ατόμου.
Κατηγορίες ανθρώπινων συμπεριφορών: από τον ανήμπορο στον σούπερ-ηλίθιο
Για να καθορίσει το πού ακριβώς τοποθετείται η βλακεία στο φάσμα των ανθρώπινων συμπεριφορών, ο Cipolla διακρίνει τέσσερις βασικές κατηγορίες:
- Ανήμπορος: προκαλεί ζημία στον εαυτό του και κέρδος σε άλλους.
- Ληστής: αποκομίζει κέρδος ο ίδιος σε βάρος άλλων.
- Ευφυής: παράγει αμοιβαίο κέρδος, τόσο για τον εαυτό του όσο και για τους άλλους.
- Ηλίθιος: προκαλεί ζημία σε άλλους χωρίς να έχει κανένα όφελος – αντιθέτως, ενδέχεται να υποστεί και ο ίδιος ζημία.
Περαιτέρω, ο Cipolla εντοπίζει την ύπαρξη των «σούπερ-ηλιθίων», των οποίων οι πράξεις βλάπτουν συστηματικά και τον ίδιο τον δράστη και ταυτόχρονα πολλαπλώς τα θύματά τους. Οι σούπερ-ηλίθιοι συνιστούν την πιο ακραία έκφανση της ανθρώπινης βλακείας.
Σύμφωνα με τον τέταρτο νόμο, κάθε «μη ηλίθιος» άνθρωπος υποτιμά διαρκώς την καταστροφική δύναμη που κουβαλάει ένας ηλίθιος. Σε επιχειρηματικά περιβάλλοντα, η παρέμβαση ενός προσώπου που ενεργεί χωρίς σχέδιο, όφελος ή λογική μπορεί να κλονίσει ολόκληρες αλυσίδες αξίας· σε πολιτικό επίπεδο, η επικράτηση «ηλιθίων» αποφάσεων σε θέσεις εξουσίας οδηγεί σε μακροχρόνια, δυσεπίλυτα προβλήματα. Το βασανιστικό στοιχείο είναι ότι, σε αντίθεση με τους ληστές – οι οποίοι, παρά την επιθετικότητα της δράσης τους, τη σχεδιάζουν για προσωπικό όφελος – οι ηλίθιοι είναι ανεξέλεγκτοι και απρόβλεπτοι.
Μολονότι θα περίμενε κανείς η φυσική τους ανεπάρκεια να τους αποκλείει από τη λήψη σοβαρών αποφάσεων, οι ηλίθιοι συχνά φτάνουν στα υψηλότερα κλιμάκια εξουσίας. Ο Cipolla επιρρίπτει το φταίξιμο σε μηχανισμούς όπως τα πολιτικά κόμματα, η γραφειοκρατία και οι γενικές εκλογές, τα οποία στη σύγχρονη δημοκρατία επιτρέπουν στη μεγάλη μάζα των «ηλιθίων» ψηφοφόρων να αναδεικνύει και να διατηρεί ηλίθια πρόσωπα σε αξιώματα. Μόλις ανέλθουν στην εξουσία, οι ηλίθιοι συχνά αναπαράγουν το φαινόμενο, διορίζοντας κι άλλους «κατάλληλους» συνεργάτες, ενισχύοντας κατ’ ουσίαν τον κύκλο της βλακείας στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα.
Ένα ακόμα κρίσιμο στοιχείο που διαφοροποιεί τον ηλίθιο από τον ληστή ή τον ανήμπορο είναι η έλλειψη λογικής δομής και σκοπιμότητας στις πράξεις του. Όπως σημειώνει ο Cipolla, ο ηλίθιος «θα σας επιτεθεί χωρίς λόγο, χωρίς όφελος, χωρίς σχέδιο, στις πιο απίθανες στιγμές και στα πιο απίθανα μέρη». Η έλλειψη προβλεψιμότητας καθιστά αδύνατη την ορθολογική άμυνα κατά των ενεργειών του, αφού δεν υπάρχουν σαφείς προειδοποιητικές ενδείξεις ή συσχετισμοί αιτίου–αποτελέσματος.
Ο Cipolla υποστηρίζει ότι η ζημία που προκαλεί ένας ηλίθιος εξαρτάται από δύο παράγοντες: α) την «έμφυτη βλακεία» του, που υποτίθεται ότι κάποιοι φέρουν εκ γενετής, και β) την εξουσία ή κοινωνική επιρροή που διαθέτει. Έτσι, ένα ηλίθιο άτομο με χαμηλή κοινωνική θέση μπορεί να προκαλέσει περιορισμένη ζημία, ενώ ένας ηλίθιος ηγέτης κράτους ή πολυεθνικής παρουσιάζει υπερβολικά πολλαπλασιαστική ισχύ καταστροφής.
Επιπτώσεις για τη σύγχρονη κοινωνία
Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, της άμεσης επικοινωνίας και των τεχνολογικών επαναστάσεων, η αλόγιστη επέκταση της βλακείας αποκτά νέες διαστάσεις. Κοινωνικές πλατφόρμες, ψηφιακές τεχνολογίες και πολύπλοκες αλυσίδες εφοδιασμού καθιστούν ευκολότερη την ταχεία διάδοση λαθεμένων αποφάσεων ή την υιοθέτηση υπερβολικά απλοϊκών λύσεων σε πολύπλοκα προβλήματα. Η εκλογική ιεροσυλία μέσω διαδικτυακών εκστρατειών παραπληροφόρησης, φαινόμενα μαζικής υστερίας και οικονομικές κρίσεις που πυροδοτούνται από ανεξέλεγκτα χρηματιστηριακά παιχνίδια αντανακλούν την αλαζονεία της βλακείας σε παγκόσμια κλίμακα.
Για να αντισταθμιστεί η ισχύς των ηλιθίων, ο Cipolla θεωρούσε αναγκαία την ενίσχυση της τάξης των ευφυών: ανθρώπων που παράγουν αμοιβαία επωφελή αποτελέσματα. Στο όραμά του, όσο περισσότεροι πολίτες θα εκπαιδεύονται και θα ενθαρρύνονται να σκέφτονται κριτικά και συνεργατικά, τόσο θα περιορίζεται η «καθαρή ζημία» που επιφέρουν οι ηλίθιοι. Δυστυχώς, παρατηρεί ότι οι σύγχρονες κοινωνικές δομές – επιδοτήσεις που παροτρύνουν την εξάρτηση, πολιτικές που ευνοούν εύκολο πλουτισμό, η ελλιπής εκπαίδευση στην κριτική σκέψη – οδηγούν περισσότερους ανθρώπους στις κατηγορίες των ανήμπορων και των ληστών, ενισχύοντας έμμεσα την καταστροφική δύναμη των ηλιθίων.
Σύμφωνα με τον Cipolla, σε μια χώρα που παρακμάζει, ο λόγος των ηλιθίων εντός των μη-ηλιθίων στρωμάτων (δηλαδή των ληστών και των ανήμπορων) παραμένει σταθερός, ενώ μεταβάλλεται επικίνδυνα η σύνθεση αυτών των στρωμάτων. Η αυξημένη αναλογία ληστών στους κόλπους των εξουσιαστών και του ανήμπορου πλήθους στα κάτω κοινωνικά στρώματα εντείνει τις συνέπειες των ηλιθίων, οδηγώντας αναπόφευκτα σε εθνική και πολιτιστική κατάρρευση.
Το παράδοξο που καταγράφει ο Cipolla μέσα από την ανάλυσή του είναι ότι η ηλιθιότητα – παρά το γεγονός ότι δεν προκύπτει από κακόβουλες προθέσεις ή δολοπλοκίες – μπορεί να έχει συνέπειες πολύ πιο καταστροφικές από την ξεκάθαρη κακία. Σε κοινωνίες όπου οι “ηλίθιοι” ανεβαίνουν σε θέσεις ισχύος, όπου η εκπαίδευση και η κριτική σκέψη υποβαθμίζονται, και όπου η συλλογική ευθύνη δέχεται αλλεπάλληλα πλήγματα από κοντόφθαλμες πολιτικές αποφάσεις, η κατάρρευση δεν αποτελεί απλώς ενδεχόμενο, αλλά σχεδόν βεβαιότητα
Οι ηλίθιοι εξαθλιώνουν την κοινωνία, καταστρέφουν ζωές, συμπεριλαμβανομένης της δικής τους, και αν αποκτήσουν μεγάλη επιρροή και καταλάβουν θέσεις μεγάλης κοινωνικής δύναμης, όπως ένας πρόεδρος ή ένας πρωθυπουργός, η κοινωνική καταστροφή είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα. Ο Cipolla πίστευε ότι ο μόνος τρόπος για να αποτραπεί η καταστροφή μιας κοινωνίας από ηλίθιους ανθρώπους είναι να μετακινηθούν περισσότεροι άνθρωποι από τις τάξεις των ληστών και των ανήμπορων στην τάξη των ευφυών. Διότι ενώ οι ηλίθιοι δεν έχουν την ικανότητα να αλλάξουν κατηγορίες, οι ανήμποροι και οι ληστές είναι δυνατόν να μάθουν να ενεργούν με ευφυείς τρόπους. Και αν υπάρχουν αρκετοί ευφυείς άνθρωποι στην κοινωνία, τότε οι αμοιβαία επωφελείς ενέργειές τους θα αντισταθμίσουν ή θα εξουδετερώσουν τη ζημία που προκαλούν οι ηλίθιοι.
Δυστυχώς, στη σύγχρονη εποχή οι κοινωνικές δυνάμεις κινούν τους ανθρώπους προς την αντίθετη κατεύθυνση, μακριά από την τάξη των ευφυών προς τις τάξεις των ληστών και των ανήμπορων. Οι πατερναλιστικές κυβερνήσεις προωθούν την ανήμπορη συμπεριφορά ελαχιστοποιώντας τις συνέπειες για όσους ενεργούν με αυτόν τον τρόπο. Από την άλλη πλευρά, έχουμε ένα κοινωνικό σύστημα αξιών που εξυψώνει την απόκτηση πλούτου και υλικών αγαθών πάνω από όλα τα άλλα, το οποίο δημιουργεί μια τόσο ακόρεστη επιθυμία για αυτά τα πράγματα, ώστε πολλοί άνθρωποι δεν έχουν κανένα πρόβλημα να συμπεριφέρονται σαν ληστές για να πλουτίσουν. Χωρίς αρκετούς έξυπνους ανθρώπους για να εξουδετερώσουν τις επιδράσεις των ληστών και των ηλίθιων η κοινωνική κατάρρευση γίνεται μια όλο και πιο πιθανή πιθανότητα, ή οπως γράφει ο Cipolla:
«Σε μια χώρα που κινείται προς τα κάτω, το κλάσμα των ηλιθίων ανθρώπων είναι [σχετικά σταθερό], ωστόσο στον υπόλοιπο πληθυσμό παρατηρεί κανείς μεταξύ εκείνων που βρίσκονται στην εξουσία έναν ανησυχητικό πολλαπλασιασμό των ληστών με προεκτάσεις ηλιθιότητας και μεταξύ εκείνων που δεν βρίσκονται στην εξουσία μια εξίσου ανησυχητική αύξηση του αριθμού των ανήμπορων ατόμων. Μια τέτοια αλλαγή στη σύνθεση του μη ηλίθιου πληθυσμού ενισχύει αναπόφευκτα την καταστροφική δύναμη του [ηλίθιου] κλάσματος και καθιστά την παρακμή βεβαιότητα. Και η χώρα πηγαίνει στην κόλαση».
