Ο Αριστοτέλης είχε κατανοήσει βαθιά κάτι που φαίνεται να έχει παραβλεφθεί από πολλούς σύγχρονους θεωρητικούς και «σωτήρες»: η υγεία μιας κοινωνίας δεν εξαρτάται μόνο από τους νόμους ή την οικονομία, αλλά και από τον χαρακτήρα των ανθρώπων της. Παρά τις τεράστιες προόδους που έχει επιτύχει η ανθρωπότητα από την εποχή του Αριστοτέλη, τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε με ανησυχία μια πτώση σε πνευματικά και ηθικά επίπεδα, γεγονός που εγείρει σοβαρές ανησυχίες σε παγκόσμιο επίπεδο.
Αυτός είναι ο λόγος που μας ώθησε να αναδημοσιεύσουμε το παρακάτω άρθρο της καθηγήτριας Νομικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Καίμπριτζ, Αντάρα Χαλντάρ, η οποία είναι επίσης σημαντική ερευνήτρια του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας για το Δίκαιο και τη Γνώση. Στο άρθρο της με τίτλο «Πώς μπορεί ο Αριστοτέλης να μας σώσει», η καθηγήτρια επισημαίνει τα εξής, τα οποία για εμάς τους Έλληνες θα έπρεπε να αποτελούν ουσιαστική τροφή για σκέψη:
Η καθηγήτρια αναφέρει μια ομιλία του διάσημου αστροφυσικού Carl Sagan από το 1995, στην οποία υπογράμμισε την ευθραυστότητα του ανθρώπινου πολιτισμού και προειδοποίησε ότι το μέλλον μας εξαρτάται από την ικανότητά μας να ζούμε σοφά και ταπεινά μαζί. Τρεις δεκαετίες αργότερα, η «ωχρή μπλε κουκκίδα» μας, η Γη, κατατρύχεται από γεωπολιτικές αναταραχές, και η ελπίδα για μια παγκόσμια ανοδική πορεία στον φιλελευθερισμό έχει χάσει τη λάμψη της. Σε έναν κόσμο γεμάτο αβεβαιότητα, η καλύτερη στρατηγική μπορεί να είναι η επιστροφή στις θεμελιώδεις αξίες.
Αναφερόμενη στον Αριστοτέλη, η Χαλντάρ υπογραμμίζει ότι η Πολιτική και η Νικομάχεια Ηθική του φιλοσόφου παρέχουν ένα πλαίσιο που παραμένει εξαιρετικά επίκαιρο σήμερα, σε μια εποχή ηθικής σύγχυσης και κατακερματισμού των κοινωνιών. Ο Αριστοτέλης, σε αντίθεση με τη σύγχρονη φιλελεύθερη παράδοση που εξυμνεί την ατομική αυτονομία, υποστήριξε ότι οι άνθρωποι δεν είναι αυτόνομες μονάδες, αλλά κοινωνικά ζώα, των οποίων η ανάπτυξη εξαρτάται από την καλλιέργεια αρετών μέσα σε μια πολιτική κοινότητα.
Η ζωή δεν είναι απλώς η ικανοποίηση των ατομικών επιθυμιών, αλλά απαιτεί τη διαρκή καλλιέργεια του χαρακτήρα μέσω εκπαίδευσης και συμμετοχής σε μια κοινή πολιτική ζωή. Η καθηγήτρια σημειώνει ότι αυτή η προοπτική του Αριστοτέλη έρχεται σε αντίθεση με τον σύγχρονο φιλελευθερισμό, ο οποίος επικεντρώνεται στην ατομική ελευθερία και την αυτονομία. Ο Αριστοτέλης επεσήμανε ότι η αληθινή ελευθερία δεν είναι απλώς η απουσία περιορισμών, αλλά η ικανότητα του ατόμου να αυτοκυβερνάται με σοφία και ηθική, σε συνεννόηση με τους άλλους, και ότι η δικαιοσύνη δεν συνίσταται μόνο στην κατανομή των δικαιωμάτων, αλλά και στις πρακτικές που επιτρέπουν στους ανθρώπους να ζήσουν μια ζωή με σκοπό, αξιοπρέπεια και αριστεία.
Σύμφωνα με την Χαλντάρ, αυτή η γλώσσα έχει χαθεί στη σύγχρονη πολιτική μας κουλτούρα, όπου νομοθετούμε με βάση ανταγωνιστικές αξιώσεις δικαιωμάτων, χωρίς να έχουμε μια κοινή αντίληψη του σκοπού μας ως κοινωνία. Το αποτέλεσμα είναι μια κατάσταση ατέρμονης ηθικής αμφισβήτησης χωρίς ηθική βάση. Οι διαρκείς μάχες για το ποια ατομική προτίμηση ή ταυτότητα πρέπει να έχει προτεραιότητα καταλήγουν σε μια «υπερ-πολιτική», η οποία δεν καταλήγει σε συναινετικά συμπεράσματα, αλλά σε συνεχιζόμενη αντιπαράθεση.
Ο Αριστοτέλης θα μπορούσε να μας παρέχει το κοινό λεξικό που χρειάζεται η σύγχρονη κοινωνία για να επανακαθορίσει τις αξίες της πολιτικής και της κοινωνικής ζωής. Αντί να βλέπει την πολιτική απλώς ως έναν μηχανισμό κατανομής εξουσίας, την αντιλαμβανόταν ως ένα μέσο για την καλλιέργεια αρετών και αριστείας. Για τον Αριστοτέλη, μια καλά οργανωμένη πολιτεία δεν έχει μόνο τον σκοπό να αποτρέψει τη ζημιά, αλλά και να διαμορφώσει καλούς πολίτες, καλλιεργώντας υπευθυνότητα, σκέψη, θάρρος, μέτρο και αίσθηση του κοινού καλού. Αν συγκρίνουμε αυτήν την αντίληψη με τον σύγχρονο κόσμο, βλέπουμε πόσο διαφορετικά λειτουργούν τα θεμέλια των κοινωνιών μας.
Σήμερα, τα ιδρύματά μας συχνά λειτουργούν σαν αγορές παραπόνων, όπου η προσοχή, η θέση και η οργή έχουν τη μεγαλύτερη «αγοραστική δύναμη». Τα μέσα ενημέρωσης, και κυρίως τα κοινωνικά δίκτυα, ενθαρρύνουν τον φυλετισμό και την πόλωση, και οι εκπαιδευτικοί θεσμοί αποφεύγουν συχνά να αγγίξουν ζητήματα ηθικής διαμόρφωσης, για να μην κατηγορηθούν για πολιτικοποίηση. Επιπλέον, οι πολιτικοί μας έχουν απομακρυνθεί από τα πρότυπα ενός δημόσιου χαρακτήρα που επιδιώκει το κοινό καλό, και σήμερα είναι πιο συχνά εκφραστές συμφερόντων παρά πρότυπα αρετής και ηθικής.
Από τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο έως την Ινδία και την Ουγγαρία, οι δημοκρατίες παλεύουν με την πόλωση, αλλά και με μια βαθύτερη δυσφορία: τη διάβρωση της εμπιστοσύνης των πολιτών, την κατάρρευση των κοινών αφηγήσεων και την απώλεια του δημόσιου σκοπού. Στην εποχή μας, η ευδαιμονία του Αριστοτέλη —η άνθηση του ατόμου μέσω της συμμετοχής σε μια δίκαιη και οργανωμένη κοινότητα— έχει αντικατασταθεί από μια κούφια αντίληψη της επιτυχίας, η οποία περιορίζεται σε πλούτο, διάδοση στα μέσα ενημέρωσης (virality) ή προσωπική δύναμη χωρίς καμία ευθύνη.
Η αγκαλιά της αριστοτελικής αντίληψης για την πολιτική και τη ζωή δεν σημαίνει επιστροφή στο παρελθόν ή άρνηση των προόδων της σύγχρονης φιλελεύθερης δημοκρατίας. Αντιθέτως, ο Αριστοτέλης μας υπενθυμίζει ότι κανένα πολιτικό σύστημα δεν μπορεί να ευδοκιμήσει χωρίς έναν ηθικό σκοπό που να απαντά σε θεμελιώδη ερωτήματα: Ποιοι άνθρωποι θέλουμε να γίνουμε; Ποιο χαρακτήρα πρέπει να καλλιεργούν τα ιδρύματά μας; Πώς διαμορφώνουμε πολίτες ικανούς να ασκούν αληθινή ελευθερία, αντί για άδεια και απεριόριστη άδεια;
Η εκπαίδευση, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, δεν είναι απλώς η συσσώρευση γνώσεων ή δεξιοτήτων. Είναι η διαμόρφωση χαρακτήρα μέσω της έκθεσης σε ηθικά πρότυπα, του ηθικού προβληματισμού και της ενεργούς συμμετοχής στην πολιτική ζωή. Η πολιτική διαβούλευση, λοιπόν, δεν είναι απλά μια σύγκρουση συμφερόντων, αλλά μια κοινή προσπάθεια για να ανακαλύψουμε τη σοφία που απαιτείται για να ζούμε καλά μαζί. Η ηγεσία, από την άλλη, δεν είναι απλώς μια πράξη απόδοσης εξουσίας, αλλά η τέχνη της καθοδήγησης των άλλων προς το κοινό καλό.
Η πολιτική του Αριστοτέλη, όπως παρουσιάζεται, μπορεί να φαίνεται αφελής ή ανέφικτη σε μια εποχή όπου κυριαρχεί ο κυνισμός και η αμφισβήτηση των παραδοσιακών αξιών. Ωστόσο, ίσως ακριβώς ο κυνισμός αυτός να έχει γίνει μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Στην πραγματικότητα, η αφέλεια δεν βρίσκεται στην προσπάθεια να δημιουργηθεί μια πολιτική που να ενσωματώνει ηθικές και αστικές αρετές, αλλά στην πεποίθηση ότι μπορεί να διατηρηθεί η δημοκρατία και η κοινωνική συνοχή χωρίς αυτές. Ο Αριστοτέλης κατανοούσε ότι η υγεία μιας κοινωνίας δεν εξαρτάται μόνο από τους νόμους ή την οικονομία, αλλά από τον χαρακτήρα των ανθρώπων της, κάτι που οι σύγχρονοι θεωρητικοί συχνά παραβλέπουν.
Η σύγχρονη κοινωνία φαίνεται να έχει αποξενωθεί από την έννοια της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης, με αποτέλεσμα πολλές φορές οι άνθρωποι, αν και μορφωμένοι και υπεύθυνοι για τις επιλογές τους, να βλέπουν τους εαυτούς τους ως απομονωμένες μονάδες ή ως Homo Economicus – δηλαδή, ως οικονομικούς υποκειμενιστές, οι οποίοι δρουν κυρίως με βάση τα ατομικά τους συμφέροντα και τις επιθυμίες τους. Αυτή η αντίληψη, αν και λειτουργική σε κάποιους τομείς, δημιουργεί συναισθήματα αδυναμίας, αβεβαιότητας και αναζήτησης του νοήματος της ζωής.
Κάποιοι προσπαθούν να βρουν αυτό το νόημα σε ταυτιστικά ή εθνικιστικά κινήματα, ενώ άλλοι το αναζητούν στην επιτυχία της αγοράς και την προσωπική τους ανέλιξη. Ωστόσο, κάτω από αυτές τις διάφορες πορείες κρύβεται μια κοινή ανθρώπινη επιθυμία για σκοπό, ανήκειν και αξιοπρέπεια. Ο Αριστοτέλης έρχεται να μιλήσει ακριβώς σε αυτή τη λαχτάρα, προσφέροντας όχι μια τεχνοκρατική λύση ή ένα πολιτικό σύνθημα, αλλά ένα ηθικό όραμα για την πολιτική: έναν χώρο όπου η ανθρώπινη άνθηση και η κοινή ζωή μπορεί να ανθίσουν.
Η αναλογία με την ιαπωνική τέχνη του kintsugi, που επιδιορθώνει τα σπασμένα αγγεία με χρυσό, είναι εξαιρετικά διαφωτιστική. Η ρωγμή, όπως και η κοινωνία του 21ου αιώνα, δεν μπορεί να διαγραφεί ή να αγνοηθεί. Αντίθετα, το καθήκον είναι να γεμίσουμε αυτές τις ρωγμές με αρετή, σκοπό και μια κοινή αντίληψη για το κοινό καλό. Η κοινωνία μπορεί να αναγεννηθεί και να ολοκληρωθεί, όχι απαλλαγμένη από τις αδυναμίες της, αλλά αποδεχόμενη αυτές τις αδυναμίες και μετατρέποντάς τες σε ευκαιρίες για ανάπτυξη και πρόοδο.
Αυτή η αριστοτελική προσέγγιση δεν μιλάει για μια ουτοπία, αλλά για μια συνεχιζόμενη προσπάθεια ηθικής και πολιτικής διαμόρφωσης, που αποδέχεται την ανθρώπινη ατέλεια και την αντιμετωπίζει με δημιουργικότητα και υπευθυνότητα. Είναι μια υπενθύμιση ότι η δημοκρατία δεν είναι απλώς ένα πολιτικό σύστημα, αλλά ένας τρόπος ζωής που απαιτεί συνεχή αφοσίωση στην ηθική και την καλλιέργεια του χαρακτήρα.
