Για δεκαετίες, οι ανεμογεννήτριες προβλήθηκαν ως ένα από τα πιο ισχυρά σύμβολα της πράσινης μετάβασης. Παρουσιάστηκαν ως η ιδανική λύση για την παραγωγή καθαρής ενέργειας, χωρίς ρύπους, χωρίς εκπομπές άνθρακα, χωρίς τις βλαβερές συνέπειες των ορυκτών καυσίμων. Όμως πίσω από την εντυπωσιακή τους εικόνα, εκεί όπου ο ουρανός συναντά την τεχνολογία, κρύβεται μια άλλη πραγματικότητα: οι περιβαλλοντικές συνέπειες των αιολικών πάρκων στο τοπικό οικοσύστημα είναι συχνά βαθύτερες και πιο ανησυχητικές απ’ ό,τι φαίνεται.
Σε τοπικό επίπεδο, γύρω από τις περιοχές όπου εγκαθίστανται ανεμογεννήτριες, παρατηρούνται φαινόμενα «οικολογικής ερήμωσης». Ζωικά είδη απομακρύνονται ή εξαφανίζονται, η βιοποικιλότητα μειώνεται αισθητά και ολόκληρα οικοσυστήματα αποσταθεροποιούνται. Ο βασικός λόγος; Οι ακουστικές και φυσικές επιδράσεις των ίδιων των ανεμογεννητριών.
Οι περιστρεφόμενοι έλικες δημιουργούν υπόηχους και δονήσεις – αθόρυβες για τον άνθρωπο, αλλά όχι για τα ζώα. Πολλά είδη, ιδιαίτερα εκείνα που αντιλαμβάνονται τους υπερήχους, βιώνουν έντονο στρες και απομακρύνονται από την περιοχή. Κτηνοτρόφοι σε διάφορες χώρες έχουν καταγράψει περίεργες συμπεριφορές στα ζώα τους, όπως μείωση της παραγωγής γάλακτος ή απότομη αλλαγή στη συμπεριφορά.
Οι αόρατοι κίνδυνοι του ουρανού
Το κόστος σε πτηνά και νυχτερίδες είναι εξίσου ανησυχητικό. Μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες, υπολογίζεται ότι πάνω από 230.000 πτηνά σκοτώνονται ετησίως από συγκρούσεις με τα πτερύγια των ανεμογεννητριών. Οι ανεμογεννήτριες δεν αποτελούν μέρος του φυσικού τοπίου, και τα πουλιά δεν έχουν εξελιχθεί να αποφεύγουν τέτοιους τεχνητούς κινδύνους.
Ακόμη πιο σοβαρές είναι οι απώλειες στις αποικίες νυχτερίδων. Δεν χρειάζεται καν να συγκρουστούν με τις τουρμπίνες: η απότομη αλλαγή στην πίεση αέρα πίσω από τα πτερύγια είναι ικανή να προκαλέσει αιμορραγία στους πνεύμονές τους. Υπολογίζεται ότι έως και 800.000 νυχτερίδες χάνουν τη ζωή τους κάθε χρόνο λόγω των ανεμογεννητριών.
Η εικόνα της βιωσιμότητας αρχίζει να ξεθωριάζει ακόμη περισσότερο όταν εξετάσει κανείς το ζήτημα της διαχείρισης των υλικών των ανεμογεννητριών. Οι λεπίδες τους κατασκευάζονται από σύνθετα υλικά υψηλής αντοχής, τα οποία, ωστόσο, είναι σχεδόν αδύνατον να ανακυκλωθούν με τις σημερινές τεχνολογίες. Όταν ολοκληρώσουν τον κύκλο ζωής τους, συχνά θάβονται σε ειδικές χωματερές. Κάπως έτσι, η «πράσινη» ενέργεια αφήνει πίσω της ένα νέο είδος απόβλητου – ογκώδες, μη ανακυκλώσιμο και περιβαλλοντικά προβληματικό.
Νεκρές ζώνες στο έδαφος και τη θάλασσα
Στις περιοχές εγκατάστασης των ανεμογεννητριών, η ζωή σιγά-σιγά υποχωρεί. Τα ζώα απομακρύνονται, τα έντομα εξαφανίζονται, και σταδιακά διαταράσσεται η τροφική αλυσίδα. Στις παράκτιες περιοχές, η θαλάσσια ζωή υποφέρει εξίσου. Οι υποβρύχιες δονήσεις και οι ήχοι που μεταδίδονται μέσω του νερού δημιουργούν προβλήματα πλοήγησης και προσανατολισμού σε πολλά θαλάσσια είδη – από τα δελφίνια μέχρι τα κοπάδια ψαριών.
Αυτές οι περιοχές καταλήγουν να λειτουργούν ως ζώνες αποκλεισμού για τη φυσική ζωή – κάτι που έρχεται σε αντίθεση με τον θεμελιώδη στόχο της πράσινης ανάπτυξης: τη διατήρηση και ενίσχυση της φύσης.
Η διπλή όψη της «πράσινης» μετάβασης
Η αιολική ενέργεια δεν είναι από τη φύση της επιβλαβής. Ούτε μπορεί να αγνοηθεί το γεγονός ότι αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για την απεξάρτηση από τον άνθρακα και την κλιματική αλλαγή. Ωστόσο, η μονόπλευρη προσέγγιση που την αντιμετωπίζει ως «απόλυτα πράσινη» τεχνολογία παραβλέπει τις σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις σε τοπικό επίπεδο.
Η πραγματικότητα είναι πιο σύνθετη. Καμία ενεργειακή λύση δεν είναι εντελώς αθώα ή αμιγώς θετική. Η μετάβαση σε έναν πιο βιώσιμο κόσμο προϋποθέτει να αναγνωρίσουμε τα προβλήματα κάθε τεχνολογίας, να επενδύσουμε σε πιο φιλικές και ανακυκλώσιμες λύσεις, και να σχεδιάσουμε ενεργειακές πολιτικές που δεν θυσιάζουν την τοπική βιοποικιλότητα στο όνομα της παγκόσμιας σωτηρίας.
Το ερώτημα που παραμένει είναι κρίσιμο: Μπορεί η ανθρωπότητα να σώσει τον πλανήτη χωρίς να καταστρέψει τα οικοσυστήματά του κομμάτι-κομμάτι;
Τα βρώμικα, επικίνδυνα ορυκτά πίσω από την ενεργειακή μετάβαση
Από τη δεκαετία του 1950 και εξής, η γεωπολιτική σταθερότητα του κόσμου περιστράφηκε γύρω από έναν απλό και εξαιρετικά κρίσιμο παράγοντα: το πετρέλαιο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες υποσχέθηκαν στους συμμάχους τους –ιδίως στη μεταπολεμική Ευρώπη και την Ιαπωνία– μια ασφαλή, παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Για να υλοποιηθεί αυτή η υπόσχεση, απαιτούνταν όχι μόνο η ανακάλυψη και εκμετάλλευση ενεργειακών πόρων, αλλά και η διαρκής διασφάλιση των παγκόσμιων θαλάσσιων οδών, μέσω των οποίων το πετρέλαιο θα μεταφερόταν στους τόπους κατανάλωσης.
Με αυτό το πλαίσιο ως αφετηρία, η Ουάσινγκτον ανέλαβε τον ρόλο του εγγυητή της ελευθερίας των θαλασσών, αλλά και της σχετικής σταθερότητας στη γεωπολιτικά εύφλεκτη περιοχή της Μέσης Ανατολής. Επρόκειτο για μια πολυεπίπεδη στρατηγική που, αν και απαιτούσε τεράστιες στρατιωτικές, πολιτικές και οικονομικές επενδύσεις, προσέφερε ένα στοιχειωδώς σταθερό παγκόσμιο ενεργειακό περιβάλλον.
Παραδόξως, η γεωπολιτική του πετρελαίου, όσο κρίσιμη κι αν υπήρξε, ήταν –σε σύγκριση με το μέλλον– εντυπωσιακά απλή. Οι περιοχές με εμπορικά εκμεταλλεύσιμα κοιτάσματα ήταν περιορισμένες και γνωστές: ο Περσικός Κόλπος, η Ρωσία, οι ΗΠΑ, η Βενεζουέλα, η Βόρεια Θάλασσα. Τα προβλήματα στις περιοχές αυτές ήταν σοβαρά, ενίοτε βίαια και συχνά απρόβλεπτα, αλλά υπήρχε πλέον η εμπειρία και η εξοικείωση με τις ιδιαιτερότητές τους.
Ωστόσο, η μετάβαση προς έναν κόσμο που θα βασίζεται λιγότερο στο πετρέλαιο και περισσότερο σε εναλλακτικές μορφές ενέργειας, δεν σηματοδοτεί το τέλος της γεωπολιτικής αγωνίας. Αντίθετα, υπόσχεται μια νέα εποχή ακόμα πιο πολύπλοκη – και ίσως λιγότερο «πράσινη» απ’ ό,τι πιστεύουμε.
Από την εξάρτηση του πετρελαίου… στην εξάρτηση των μετάλλων
Η ηλεκτροδότηση των πάντων – από τα οχήματα και τη βιομηχανία μέχρι τα σπίτια και τα δίκτυα μεταφοράς – απαιτεί τεράστιες ποσότητες πρώτων υλών: χαλκό, λίθιο, νικέλιο, κοβάλτιο, γραφίτη, χρώμιο, ψευδάργυρο, σπάνιες γαίες, πυρίτιο, αλουμίνιο και άλλα. Η παραγωγή μπαταριών, φωτοβολταϊκών πάνελ, ανεμογεννητριών, ηλεκτροκινητήρων και καλωδιώσεων δημιουργεί μια νέα αλυσίδα εξάρτησης, πιο εκτεταμένη και πιο δύσκολα διαχειρίσιμη.
Ενώ το πετρέλαιο εξορύσσεται σε λίγες, σχετικά συγκεντρωμένες περιοχές, η νέα «ενεργειακή αλυσίδα» διακλαδίζεται σε δεκάδες χώρες και περιοχές με τεράστιες γεωπολιτικές προκλήσεις. Στον χάρτη των κρίσιμων πρώτων υλών, ξεπροβάλλουν πλέον η Χιλή, η Βολιβία, η Βραζιλία, το Περού, το Μεξικό, η Μοζαμβίκη, η Νότια Αφρική, η Γουινέα, η Γκαμπόν, οι Φιλιππίνες, η Ινδονησία, η Αυστραλία, το Κονγκό, η Κίνα – και βεβαίως η ίδια η Ρωσία, που παραμένει ενεργός και ισχυρός παίκτης.
Αυτός ο νέος γεωπολιτικός χάρτης δεν είναι ούτε απλός, ούτε φιλικός. Η εξόρυξη σπάνιων γαιών και μεταλλευμάτων σε πολλές από αυτές τις περιοχές συνδέεται με περιβαλλοντική υποβάθμιση, εργασιακή εκμετάλλευση, παιδική εργασία, διαφθορά και πολιτική αστάθεια. Το νέο «πράσινο» ενεργειακό όνειρο χτίζεται συχνά πάνω σε γκρίζες πραγματικότητες.
Η πράσινη μετάβαση και οι αθέατες σκοτεινές πλευρές
Η επιτακτική ανάγκη αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης έχει φέρει στο προσκήνιο τη μετάβαση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Όμως αυτή η μετάβαση δεν είναι ούτε απλή, ούτε ανέξοδη. Όπως το πετρέλαιο δημιούργησε γεωπολιτικές εξαρτήσεις και ανταγωνισμούς, έτσι και τα μέταλλα της ενεργειακής μετάβασης διαμορφώνουν νέες σχέσεις ισχύος.
Κυρίαρχος παίκτης στην εφοδιαστική αλυσίδα των σπάνιων γαιών είναι η Κίνα, η οποία ελέγχει μεγάλο μέρος της παγκόσμιας επεξεργασίας και εξόρυξης. Το γεγονός αυτό δεν συνιστά απλώς οικονομικό πλεονέκτημα, αλλά γεωστρατηγικό εργαλείο, το οποίο έχει ήδη αρχίσει να χρησιμοποιείται στο πλαίσιο εμπορικών και τεχνολογικών ανταγωνισμών.
Η «πράσινη ενέργεια» που υπόσχεται απεξάρτηση από το πετρέλαιο, στην πραγματικότητα οδηγεί σε μια νέα μορφή εξάρτησης – πολυδιάστατη, πολυεθνική και ιδιαίτερα ευάλωτη σε διαταραχές. Το ερώτημα πλέον δεν είναι μόνο πώς θα εξασφαλίσουμε ενέργεια, αλλά και με ποιο κόστος για την κοινωνία, το περιβάλλον και τη διεθνή σταθερότητα.
Ένα μέλλον λιγότερο πράσινο απ’ όσο νομίζουμε
Η ιδέα ενός κόσμου που θα απελευθερωθεί από τα δεσμά του πετρελαίου είναι ελκυστική – και αναγκαία. Ωστόσο, η πραγματικότητα της ενεργειακής μετάβασης είναι γεμάτη αντιφάσεις. Οι προκλήσεις που θα αντιμετωπίσουμε δεν θα είναι λιγότερες από αυτές του παρελθόντος· θα είναι απλώς διαφορετικές, πιο διάσπαρτες και περισσότερο πολύπλοκες.
Η παγκόσμια κοινότητα καλείται να αναγνωρίσει ότι η «καθαρή ενέργεια» δεν είναι από μόνη της πανάκεια. Χρειάζεται νέες πολιτικές, διεθνείς συνεργασίες και βιώσιμες πρακτικές εξόρυξης και διαχείρισης φυσικών πόρων. Διαφορετικά, υπάρχει ο κίνδυνος να δημιουργήσουμε έναν κόσμο όπου, επιχειρώντας να σώσουμε το περιβάλλον, θα επιβαρύνουμε ανεπανόρθωτα τον άνθρωπο – και ίσως, ειρωνικά, και το ίδιο το περιβάλλον.
